“
و- اهداف تحقیق
با تعریف بیاحتیاطی و تمییز آن از واژه های مشابه میتوان در حقوق کیفری، در راستای اصل سی و دوم قانون اساسی قدم برداشت و مجازاتها را قانونیتر کرد. در مسئولیت مدنی نیز با وسعت دادن به مفهوم بیاحتیاطی اختیارات و قدرت تحلیل قضات برای صدور حکم افزایش خواهد یافت و همین استفاده از عرف و قانون به پویاتر شدن مسئولیت مدنی کمک خواهد کرد. هدف اصلی این تحقیق اما این است که افراد جامعه با رعایت احتیاط به عنوان یک تکلیف اخلاقی ـ قانونی، هزینه های اجتماعی کل را پایین بیاورند. با توجه به اهمیت احتیاط امید است با رعایت آن، انسانها در جهت توزیع عادلانه منابع طبیعی و زیست محیطی بین تمام نسلهای بشری تلاش بیشتری نمایند.
ز- روش تحقیق
در این تحقیق، بحث پیرامون مبانی ضمان و توزیع مسئولیت، به گونهای توصیفی- تحلیلی، به روش کتابخانه ای، به صورت جامع مطالعه می شود.
ح-ساختار تحقیق
این تحقیق علاوه بر کلیات، شامل سه فصل است که فصل نخست آن به شناسایی بیاحتیاطی و مفاهیم مرتبط، فصل دوم به تکلیف عمومی به احتیاط و فصل سوم به نقش بیاحتیاطی در مسئولیت مدنی اختصاص یافته است. فصل اول به سه بخش تقسیم شده است که با مطالعه ی آن، با مفاهیم احتیاط، بیاحتیاطی و تفاوت آن از مفاهیم مشابه آشنا خواهیم شد. در فصل دوم نیز تکلیف به احتیاط را در سه بخش فلسفی ـ اجتماعی، فقهی و حقوقی مورد مطالعه قرار خواهیم داد. فصل سوم نیز به دو بخش بیاحتیاطی خوانده و خواهان تقسیم شده است.
ضمناً هر بخش به فراخور نیاز دارای مبحث و گفتارهای جداکانه است.
فصل نخست:
شناسایی بیاحتیاطی و مفاهیم مرتبط
۱-۱-بخش اول: احتیاط
۱-۱-۱-مبحث اول: مفهوم لغوی احتیاط
۱-۱-۱-۱-گفتار اول : احتیاط در ادبیات فارسی
در زبان فارسی میتوان ۴ معنای عمده برای واژه احتیاط بیان کرد که عبارتاند از: استوار کردن، محاصره و نگهداری کردن، به هوش و عاقبت اندیش بودن، تجسس و تفتیش کردن.[۱] معنای سوم را باید معنای عرفی احتیاط دانست. در حقیقت دقت و محافظت، انتخاب استوارترین و اطمینانبخشترین راه و روش برای تأمین مقاصد و دستیابی به هدف بدون در پی داشتن هر گونه پیامد ناروا و زیان و ضرری را احتیاط گویند.[۲]چنان که در ادبیات فارسی و همچنین متون تاریخی، احتیاط را به معنای حزم اندیشی به کار برده اند. برای مثال در کتاب تاریخ بیهقی میخوانیم: «و از بیداری و حزم و احتیاط این پادشاه محتشم رضی الله عنه یکی آن است که…»[۳] و یا مولانا جلالالدین در مثنوی خویش احتیاط را به همین معنا به کار میبرند[۴].
با وجود این کاربردهای دیگر این مصدر اجوف واوی را نیز میتوان در زبان فارسی مشاهده کرد، مثلاً دیوار باغ و خانه را به این دلیل حائط میگویند که سبب نگهداری و در برگرفتن آن میشود؛ و یا محیط بودن که از صفات علیای خداوند متعال است؛ زیرا که علم و قدرت الهی نسبت به جهان هستی فراگیر است. ضربالمثلها نیز به عنوان برآیند زبان مردم عادی و بنای فکری آن ها احتیاط را در معنای حزم اندیشی نشان می دهند[۵].
۱-۱-۱-۲-گفتار دوم : احتیاط در زبان انگلیسی
برای احتیاط در زبان انگلیسی از واژه هایی چونcaution, precaution, care, wariness, prudence و… استفاده میشود که هر کدام در عمق خود دارای تفاوتهایی ـ هر چند جزئی ـ هستند. از میان این واژه ها سه واژهیpre(caution) care و prudence کاربرد بیشتری دارند، هر چند معنای دقیق لغوی تمام آن ها احتیاط به معنای حزم اندیشی نیست. Care در زبان انگلیسی بیشتر تداعیکننده مراقبت است و از همین رو انسان مراقب را careful گویند. هر چند واژهیcareful در معنای اصطلاحی خود به محتاط نزدیک میشود، اما واژه care را هم چنان به عنوان انجام عملی برای مراقبت از شخص (بیمار، سالخورده و یا کودک) میشناسند[۶].
Prudence اما امروزه دارای معانی گوناگونی است، هر چند در ریشه بیشتر این معانی به هم نزدیک شده، به مفهوم دانایی و آگاهی میرسند. ریشه این واژه در انگلیسی به واژه قدیمی فرانسوی (در قرن ۱۴) prudence بر میگردد که خود از ریشه لاتین prudential به معنای دوراندیشی و دانایی (foresight, sagacity) گرفته شده است. Prudence را ـ توانایی فردی برای اعمال نفوذ و تسلط بر فردی دیگر به صورت معقول ـ هم ترجمه کردهاند[۷]. در جایی دیگر prudence قضاوت بین پاکی و بدسگالی عنوان شده است. عنصری که شجاعت را از بیاحتیاطی و خیرهسری متمایز میسازد. شاید به همین دلیل در انگلیسی شخص prudent کسی است که در مواقع حساس بهترین تصمیم را برای انجام میگیرد؛ مثلاً یک پدر فرزند خود را چگونه تنبیه کند که دوباره مرتکب خطا نشود[۸]. با این همه هر چه به فرهنگ عامه نزدیکتر میشویم، prudence نیز به معنای احتیاط نزدیکتر میشود، معنی سعی برای اجتناب از ریسکهای غیر ضروری پیدا میکند[۹].
Precaution معنی دقیقتری از احتیاط را ارائه میدهد. این واژه که ریشه در زبان هند و اروپایی دارد از واژه لاتین praecautus گرفته شده است[۱۰]. Precaution فعلی است که شخصی برای جلوگیری از رخ دادن اتفاقی خطرناک و نامطلوب انجام میدهد. Caution در زبان انگلیسی دارای دو مفهوم هشدار و احتیاط است؛ اما باید دید در معنی احتیاط چه تفاوتی با precaution دارد. Caution در حقیقت کیفیت هشیار بودن و اجتناب از خطرات است[۱۱]؛ بنابرین میتوان گفت precaution احتیاط به عنوان عملی است و caution کیفیت همان عمل احتیاطآمیز است. با این حال بعضی از لغتنامهها precaution را مربوط به بازه زمانی قبل از خطر میدانند و caution را مهارت و زیرکی فرد در حین رخ دادن خطر تلقی میکنند[۱۲].
۱-۱-۲-مبحث دوم: مفهوم حقوقی احتیاط
۱-۱-۲-۱-گفتار اول: در ادبیات حقوقی ایران
در حقوق ایران احتیاط دارای تعریف قانونی نیست و به نظر میرسد با وجود م. ۲۲۴ ق.م باید احتیاط را محمول بر معانی عرفی دانست. در قوانین ـ صراحتاً ـ بسیار اندک از احتیاط نام برده شده است. در م ۱۲ ق. م. م کارفرمایان موظف به رعایت تمامی احتیاطهایی هستند که اوضاع و احوال قضیه ایجاب مینموده است. پس باید وظیفه کارفرما را در محدودهای دانست که عرف آن فعالیت برای او معین میکند. با این حال با وجود استفاده از واژه هایی چون اهمال، غفلت، مسامحه، بیمبالاتی و بیاحتیاطی میبینیم که احتیاط چیزی فراتر از یک وظیفه عرفی است و مورد نظر قانونگذار نیز بوده. بر همین مبنی در ق. م. ا در مواد مربوط به موجبات ضمان بیآنکه از احتیاط نام برده شود نظریه تکلیف عمومی به رعایت احتیاط وجود دارد. برای مثال در م ۵۰۴ ق. م. ا داشتن مهارت و سرعت مجاز و مطمئن و رعایت سایر مقررات در حال حرکت را میتوان نمونهای بارز از ویژگیهای احتیاط هنگام رانندگی دانست. در م ۷ ق. م. م نیز تکلیف به نگهداری و یا مواظبت از محجور را میتوان تکلیف به احتیاط در معنی دور اندیشی دانست. با این همه در قانون ایران احتیاط به عنوان اصلی مستقل مدنظر قانونگذاران نبوده است و از همین رو مورد تقسیمبندی، درجهبندی و یا حتی اشاره مستقیم ـ جز در مواردی خاص ـ قرار نگرفته است.
“